Bezsenność - czy może być objawem choroby? Badania, które warto wykonać.

Bezsenność stanowi zarówno osobną jednostkę chorobową, jak i objaw towarzyszący szeregowi nieprawidłowości w stanie zdrowia. Wśród przyczyn bezsenności wymienia się m.in.: choroby tarczycy, zaburzenia psychiczne, schorzenia przebiegające z silnym bólem. Sprawdź, co powoduje bezsenność oraz jakie badania może zlecić lekarz przy jej podejrzeniu.

Co to jest bezsenność?

Bezsenność to zaburzenie snu charakteryzujące się niewystarczającą długością lub niską jakością snu. Może mieć zatem różną postać, w tym m.in.: trudności w zasypianiu, wybudzania się podczas snu, wczesnego przebudzania się. Chroniczna bezsenność wiąże się z wieloma negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia. Kumulujące się uczucie braku wypoczęcia z powodu niewystarczającej ilości snu powodować może m.in. zaburzenia koncentracji i zdolności uczenia się, gorsze samopoczucie, drażliwość; sprzyjać depresji, zaburzeniom lękowym, nadciśnieniu tętniczemu, chorobie niedokrwiennej serca.

Bezsenność – przyczyny powstawania w podłożu psychicznym

Bezsenność może mieć charakter pierwotny  bez związku  z innymi patologiami w stanie zdrowia czy z działaniem substancji psychoaktywnych. Z reguły do powstania bezsenności samoistnej dochodzi pod wpływem stresujących wydarzeń czy nieprawidłowej higieny snu. Odrębną kategorią jest bezsenność wtórna, która stanowi objaw innych zaburzeń zdrowotnych. Wśród przyczyn tego rodzaju bezsenności wymienia się zwłaszcza choroby psychiczne. Możliwa jest bezsenność na tle nerwowym, w przebiegu schizofrenii, zaburzeń lękowych, manii, depresji, zaburzeń jedzenia. Bezsenność rozwija się z powodu organicznych zaburzeń psychicznych, do których dochodzi np. w wyniku urazu mózgu, guzów śródczaszkowych, zatruć, stanu zapalnego, udaru czy schorzeń neurodegeneracyjnych prowadzących do otępienia. Te ostatnie są rozpowszechnione u seniorów, stąd nierzadka jest bezsenność u osób starszych, którą potęguje dodatkowo zmiana rytmu funkcjonowania, typowa dla starzenia się organizmu. Zaburzenia psychiczne, których objawem jest  bezsenność, to także zespół abstynencyjny czy toksykomania.

Czym spowodowana jest bezsenność? Przyczyny somatyczne

Bezsenność występuje w przebiegu licznych schorzeń somatycznych. Problemy ze snem towarzyszą chorobom objawiającym się uciążliwym bólem lub innymi dolegliwościami, które utrudniają sen, np. złamaniom niepozwalającym na wygodne ułożenie się w czasie snu. Kolejną przyczyną bezsenności mogą być schorzenia gruczołu krokowego i zapalenie dróg moczowych. Pojawiające się w ich przebiegu częste, w tym nocne, oddawanie moczu wiąże się z licznymi przebudzeniami. Wybudzenia śródnocne mogą wynikać z nykturii u chorych na  niewydolność krążenia. Przyczynami bezsenności bywają również: uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, zaburzenia układu krążeniowo-oddechowego, niewydolność wątroby lub nerek czy choroby tarczycy, w tym zwłaszcza nadczynność tarczycy, oraz obturacyjny bezdech senny. Coraz więcej jest doniesień dotyczących zaburzeń snu u osób, które zachorowały na COVID-19. Podejrzewa się, że bezsenność po przechorowaniu COVID-19 wynika również z ośrodkowego wpływu wirusa na mózg. Część osób, które przeżyły COVID-19, budzi się z zadyszką i ma niski poziom tlenu we krwi.

Bezsenność w nocy – skutek ubocznym niektórych leków

Bezsenność to powszechny skutek uboczny stosowania substancji psychoaktywnych. Jej wystąpienie spowodować mogą: alkohol, amfetamina, kokaina czy kofeina. Zaburzenia snu są również jednym z działań niepożądanych niektórych leków. Specjaliści zwracają uwagę na bezsenność po chemioterapii, którą nasila szereg innych czynników, jak wzmożony poziom lęku i napięcia, kryzys emocjonalny towarzyszący rozpoznaniu i leczeniu raka, objawy spowodowane przez chorobę. Bezsenność rozwinąć się może w terapii z wykorzystaniem stymulantów i leków psychotropowych o działaniu stymulującym (np. adrafinilu, selegiliny). Zaburzenia snu to skutek uboczny części leków przeciwpadaczkowych (np. lewetyracetamu), leków nootropowych (np. piracetamu), leków przeciwpsychotycznych o działaniu aktywizującym (np. sulpirydu, amisulprydu).

Badania przy podejrzeniu bezsenności

Podstawowymi elementami procesu diagnostycznego bezsenności są wywiad, czyli badanie podmiotowe, oraz badanie fizykalne, ale też niekiedy „dziennik snu”, badania laboratoryjne czy elektrofizjologiczne.

Wywiad obejmować powinien następujące elementy:

• pytania dotyczące zaburzeń snu, przykładowo:
  • czasu trwania zaburzeń snu – od kiedy występują,
  • rodzaju zaburzeń snu – problemów z zaśnięciem, wybudzeń, wczesnego budzenia się,
  • objawów somatycznych zakłócających sen – dolegliwości bólowych, nykturii, chrapania, pauzy w oddychaniu itd.,
  • funkcjonowania w ciągu dnia – nadmiernej senności, zmęczenia, problemów z pamięcią itd.’
• pytania dotyczące higieny snu – przykładowo:
  • przestrzegania regularnych pór zasypiania i budzenia się,
  • przyjmowania w godzinach popołudniowych substancji o działaniu stymulującym,
  • wieczornej aktywności fizycznej,
  • warunków do spania;
• wywiad ogólnolekarski – przykładowo:
  • schorzenia, których objawy mogą zakłócać sen nocny – ból w zwyrodnieniowych i zapalnych schorzeniach układu ruchu, uczucie duszności w obturacyjnej chorobie płuc,
  • objawy sugerujące chorobę psychiczną lub rozpoznane problemy psychiczne,
  • przyjmowanie leków potencjalnie działających psychostymulująco,
  • przyjmowanie substancji psychoaktywnych.

Kolejne jest badanie przedmiotowe, które polega na osłuchiwaniu, oglądaniu, opukiwaniu oraz dotykaniu pacjenta przez lekarza. Wykonuje się pomiar ciśnienia tętniczego czy EKG. W następnej kolejności zleca się wykonanie badań laboratoryjnych. Standardowy panel obejmuje: badanie ogólne moczu, morfologię krwi, enzymy wątrobowe, poziom glukozy, kreatyninę, mocznik, potas, sód. W niektórych sytuacjach bada się dodatkowo poziom hormonów, np. gdy podejrzewa się, że przyczyną bezsenności jest nadczynność tarczycy. W razie potrzeby lekarz zleca wykonanie innych badań oceniających kondycję fizyczną. Jeśli stan somatyczny nie wskazuje na możliwą przyczynę bezsenności, kolejnym etapem jest wykluczenie zaburzeń psychicznych.

Do obiektywnej oceny przebiegu snu stosuje się badanie aktygraficzne i badania polisomnograficzne. Pierwsze polega na monitorowaniu przez małe urządzenie, które pacjent otrzymuje do domu, aktywności mięśni. Badanie aktygraficzne ocenia takie parametry, jak: szacunkowy średni czas snu, szacunkową ciągłość snu, średni poziom aktywności w dzień i w godzinach nocnych, liczbę przebudzeń w czasie snu, ilość czasu spędzonego aktywnie w czasie dnia, liczbę drzemek w czasie dnia, ilość czasu spędzonego nieaktywnie w czasie dnia.

Badanie polisomnograficzne wykonywane jest w specjalnym ośrodku. Składa się na nie:

• elektroencefalografia (EEG) do oceny bioelektrycznej czynności mózgu,
• elektrokardiografia (EKG) do oceny aktywności elektrycznej serca,
• elektrookulografia (EOG) do badania zmian prądów czynnościowych powstających podczas ruchów gałki ocznej i po działaniu błysków świetlnych,
• elektromiografia (EMG) do oceny funkcji mięśni i nerwów.

Dodatkowo w okolicy ust umieszcza się czujnik przepływu powietrza i temperatury oraz mikrofon; na kostce – czujnik ruchów kończyn; na brzuchu i klatce piersiowej – pasy oddechowe; na palcu ręki – pulsoksymetr oraz czujnik położenia ciała.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. J. Rybakowski, S. Pużyński, J. Wciórka, Psychiatria, t. 2, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2010.
2. M. Siemiński, Ł. Skorupa, K. Wiśniewska-Skorupa, Diagnostyka i terapia bezsenności w praktyce ogólnolekarskiej. Część I: Epidemiologia, patomechanizm i diagnostyka bezsenności, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2018, t. 12, nr 6, s. 242–251.